معرفی اولین جت‌های مسافربری تاریخ (قسمت اول)

در دههٔ ۲۰ میلادی هواپیماها رفته‌رفته به‌عنوان وسیله‌ای برای حمل‌ونقل مسافر موردتوجه قرار گرفتند که این امر زمینهٔ ساخت اولین هواپیماهای مسافربری را فراهم کرد؛ اما هواپیماهای مسافربری اولیه که همانند دیگر هواپیماهای آن سال‌ها از موتورهای پیستونی استفاده می‌کردند، بُرد پایینی داشته و ظرفیت حمل مسافر آن‌ها نیز بسیار کم بود به‌گونه‌ای که حداکثر توانایی حمل ۲۰ تا نهایتاً ۳۰ نفر را داشتند؛ اما اختراع موتورهای جت در سال ۱۹۳۹ تحول بزرگی در زمینهٔ ساخت هواپیماهای مسافربری و به‌طورکلی صنعت هوانوردی ایجاد کرد. این اختراع امکان ساخت هواپیماهای مسافربری بزرگ‌تر با ظرفیت مسافر بیشتر و بُرد زیادتر را به وجود آورد زیرا موتورهای جت قدرت و رانش بسیار بیشتری نسبت به موتورهای پیستونی داشتند. پس از اختراع موتور جت، شرکت‌های هواپیماسازی به‌سرعت اقدام به استفاده از این موتورها در هواپیماهای مسافربری کرده و تقریباً در دههٔ ۵۰ میلادی اولین جت‌های مسافربری یکی پس از دیگری به پرواز درآمدند؛ بنابراین تصمیم داریم طی مطلبی در دو قسمت به معرفی اولین جت‌های مسافربری تاریخ بپردازیم. این هواپیماها صنعت حمل‌ونقل هوایی را متحول نموده و هواپیما را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین شیوه‌های جابجایی مسافر مطرح کردند.

۱- هاویلند کامت

کشور سازنده: بریتانیا

اولین پرواز: جولای ۱۹۴۹

هاویلند کامت رسماً اولین هواپیمای جت مسافربری دنیا محسوب می‌شود. این هواپیما که توسط شرکت بریتانیایی هاویلند طراحی شده و توسعه یافته بود، اولین پرواز خود را در جولای سال ۱۹۴۹ انجام داد. کامت به چهار موتور توربوجت ساخت هاویلند مجهز بود که گوست نام داشته و به‌صورت ادغامی درون بال‌های هواپیما نصب شده بودند. کامت که فعالیت رسمی خود را از می سال ۱۹۵۲ آغاز کرد، به لطف برخورداری از پنجره‌های مربعی بزرگ و کابین نسبتاً ساکت و راحت، امید زیادی به موفقیت داشت؛ اما با گذشت یک سال از آغاز فعالیت این هواپیما، مشکلات آن کم‌کم نمایان شد تا جایی که طی دوازده ماه، سه فروند کامت سقوط فاجعه‌باری داشته و نابود شدند. علت دو مورد از این سقوط‌ها شکست ساختاری ناشی از خستگی فلز در فریم هواپیما بود درحالی‌که این پدیده در آن دوران شناخته‌شده نبود. بااین‌حال کامت از سرویس خارج شده و به‌طور کامل مورد آزمایش قرار گرفت تا اینکه نهایتاً نقص‌های طراحی و ساختاری آن مشخص شد. درنتیجه، کامت با استفاده از پنجره‌های بیضی‌شکل، تقویت ساختاری و تغییرات دیگر، به‌طور گسترده‌ای بازطراحی شد. پس از این اصلاحات، نسخه‌های بهبودیافتهٔ کامت با نام‌های کامت ۲ و کامت ۳ ساخته شدند و هرچند هیچ‌گاه فروش این هواپیما به‌طور کامل احیا نشد ولی هاویلند در سال ۱۹۵۸ نسخهٔ جدیدی از آن‌را با نام کامت ۴ معرفی کرد که تا ۳۰ سال به فعالیت ادامه داد. این مدل ظرفیت حمل ۸۰ مسافر را داشت، می‌توانست به حداکثر سرعت ۸۴۰ کیلومتر در ساعت دست پیدا کند و با یک‌بار سوخت‌گیری قادر به طی ۵۲۰۰ کیلومتر بود. در همین حال، شرکت‌های رقیب که در حال توسعهٔ جت‌های مسافربری خود بودند، درس‌هایی که از کامت گرفته بودند را موردتوجه قرار دادند؛ بنابراین هرچند هاویلند کامت خود هواپیمای چندان موفقی نبود اما راه را برای ساخت جت‌های مسافربری هموار کرد.

۲- ساد کاراول

کشور سازنده: فرانسه

اولین پرواز: می ۱۹۵۵

SNCASE یک شرکت هواپیماسازی فرانسوی بود که به ساخت یک هواپیمای مسافربری با استفاده از تکنولوژی تازه توسعه‌یافتهٔ جت علاقه داشت. بدین منظور این شرکت در اوایل دههٔ ۵۰ میلادی از طریق همکاری با شرکت‌های بریتانیایی هاویلند و رولزرویس، توسعهٔ یک جت مسافربری کوچک بنام کاراول را آغاز کرد. این هواپیما در ماه می سال ۱۹۵۵ اولین پرواز خود را تحت هدایت و رهبری شرکت SNCASE انجام داد. هرچند کاراول اولین پرواز خود را زودتر از توپولف TU104 و بوئینگ ۷۰۷ انجام داد اما چند سال بعد از آن‌ها یعنی در سال ۱۹۵۹ وارد خدمت شد. همچنین به دلیل اینکه شرکت SNCASE در مارس سال ۱۹۵۷ در شرکت فرانسوی ساد اوییشن (Sud Aviation) ادغام شد، شرکت ساد به‌عنوان سازندهٔ کاراول شناخته می‌شود. کاراول اما رسماً اولین جت مسافربری کوتاه بُرد دنیا محسوب می‌شود و همچنین اولین جت مسافربری دنیا به شمار می‌رود که موتورهای آن در قسمت انتهایی نصب شده‌اند درحالی‌که شیوهٔ طراحی بال‌های آن‌هم به‌صورت بال پایین است. ترکیب موتور عقب و بال پایین که برای اولین بار توسط ساد کاراول ارائه شد هنوز هم در جت‌های مسافربری کوچک مورداستفاده قرار می‌گیرد. پس از گذشت چند سال از آغاز فعالیت کاراول، این هواپیما به یکی موفق‌ترین جت‌های مسافربری نسل اول اروپایی تبدیل شد. این هواپیما خریداران قابل‌توجهی را از سراسر اروپا پیدا کرد و حتی به ایالات‌متحده هم راه یافت. کاراول که به دو موتور توربوجت ساخت رولزرویس مجهز بود، ظرفیت حمل ۸۰ مسافر را داشت و می‌توانست به حداکثر سرعت ۸۰۵ کیلومتر در ساعت دست پیدا کند درحالی‌که بُرد آن تنها ۱۷۰۰ کیلومتر بود.

۳- توپولف TU104

کشور سازنده: شوروی

اولین پرواز: ژوئن ۱۹۵۵

در ژوئن سال ۱۹۵۵ یعنی تنها حدود یک ماه بعد از ساد کاراول، شرکت توپولف هم اولین جت مسافربری خود که TU104 نام داشت را به پرواز درآورد و حدود یک سال بعد یعنی در سپتامبر سال ۱۹۵۶ نیز فعالیت رسمی آن‌را آغاز کرد. بااین‌وجود، هرچند TU104 اولین پرواز خود را بعد از کاراول انجام داد اما چند سال زودتر از آن وارد خدمت شد و به همین دلیل پس از هاویلند کامت، دومین جت مسافربری دنیا محسوب می‌شود که فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. همچنین توپولف TU104 از سال ۱۹۵۶ تا سال ۱۹۵۸ که بوئینگ ۷۰۷ وارد خدمت شد، تنها جت مسافربری بود که در دنیا پرواز و فعالیت می‌کرد زیرا در آن سال‌ها هاویلند کامت به دلیل مسائل ایمنی زمین‌گیر شده بود. TU104 برخلاف کامت از دو موتور جت استفاده می‌کرد اما این موتورها همانند کامت به‌صورت یکپارچه در بال‌های آن تعبیه شده بودند. البته این شیوۀ قرار گیری موتورها راحتی مسافران را تحت تاثیر قرار میداد، موجب افزایش ارتعاشات میشد و عمر بال‌ها را هم کاهش میداد. به همین دلیل بعدها شیوۀ طراحی موتورهای یکپارچه کنار گذاشته شده و منسوخ شد. این هواپیمای ساخت شوروی می‌توانست حداکثر تا ۱۱۵ مسافر را حمل کرده و به حداکثر سرعت ۹۵۰ کیلومتر در ساعت دست پیدا کند درحالی‌که با یک‌بار سوخت‌گیری توانایی پیمودن تنها ۲۷۵۰ کیلومتر را داشت. چند سال بعد از ساخت TU104، توپولف در پاسخ به نیاز آئروفلوت (شرکت هواپیمایی شوروی سابق و روسیۀ کنونی) به یک هواپیمای منطقه‌ای به منظور جایگزینی با هواپیمای پیستونی ایلوشین IL14 برای مسیرهای داخلی، اقدام به توسعۀ نسخۀ کوچک‌تری از این هواپیما با نام TU124 نمود که ظرفیت حمل تنها ۵۶ مسافر را داشت. البته TU124 غیر از کاهش اندازه، بهبودها و ارتقاء‌هایی را هم نسبت به TU104 تجربه کرده بود. یکی از مهمترین این ارتقاء‌ها، جایگزینی موتورهای توربوجت TU104 با موتورهای توربوفن جدید بود که کارایی و مصرف سوخت بهتری داشتند. بنابراین TU124 یکی از اولین هواپیماهای مسافربری محسوب می‌شود که از موتورهای توربوفن استفاده کرده است. از TU104 مجموعاً ۲۰۱ فروند و از TU124 تعداد ۱۶۴ فروند ساخته شد.

۴- توپولف TU114

کشور سازنده: شوروی

اولین پرواز: نوامبر ۱۹۵۷

با دیدن تصویر این هواپیما شاید با خود بگویید که چرا هواپیمایی با موتورهای ملخی در بین جت‌ها قرار گرفته است. در پاسخ به این سؤال باید گفت توپولف TU114 از موتورهای توربوپراپ استفاده می‌کند که نوعی از موتورهای جت محسوب می‌شوند. ساختار موتورهای توربوپراپ همانند موتورهای جت است با این تفاوت که در این موتورها نیرویی که از طریق گردش توربین تولید می‌شود بجای ایجاد رانش، صرف گرداندن ملخ شده و نیروی پیش‌رانش ایجاد می‌کند. البته TU114 اولین هواپیمای مسافربری نیست که از موتورهای توربوپراپ استفاده کرده اما این هواپیما ویژگی‌های منحصربه‌فرد و قابل‌توجه زیادی دارد که موجب شده در این لیست جای گیرد. این هواپیما در زمان خودش سریع‌ترین و بزرگ‌ترین هواپیمای مسافربری دنیا بود و بیشترین بُرد را داشت. همچنین TU114 رسماً سریع‌ترین هواپیمای توربوپراپ دنیا محسوب می‌شود که حتی این رکورد را تا به امروز هم حفظ کرده است. TU114 به لطف طراحی خاص بال‌هایش موسوم به Swept Wing و همین‌طور چهار موتور توربوپراپ قدرتمند که هرکدام دو ملخ داشتند، می‌توانست به حداکثر سرعت ۸۸۰ کیلومتر در ساعت دست پیدا کند که سرعت معمول هواپیماهای جت است. علاوه بر این، TU114 ظرفیت حمل حداکثر ۲۲۰ مسافر را هم داشت که تقریباً از تمامی جت‌های مسافربری زمان خودش بیشتر بود درحالی‌که با یک‌بار سوخت‌گیری می‌توانست مسافتی نزدیک به ۱۰ هزار کیلومتر را طی کند که بازهم از جت‌ها بیشتر بود. TU114 اولین پرواز خود را در نوامبر سال ۱۹۵۷ انجام داد و در آوریل ۱۹۶۱ وارد خدمت شد؛ اما با وجود برخورداری از این ویژگی‌های برجسته، TU114 نتوانست آن‌طور که باید عرض‌اندام کند چراکه در آن زمان جت‌های مسافربری به‌سرعت در حال سلطه بر آسمان بوده و هواپیماهای توربوپراپ را به حاشیه راندند. به همین دلیل از TU114 تنها ۳۰ فروند ساخته شد. بااین‌حال این هواپیما طی ۱۴ سال خدمت خود، سطح بالایی از ایمنی و قابلیت اطمینان را به نمایش گذاشت و بیش از شش میلیون مسافر را بدون حادثه جابجا کرد.

۵- بوئینگ ۷۰۷

کشور سازنده: ایالات‌متحده

اولین پرواز: دسامبر ۱۹۵۷

پس‌ازاینکه اروپا و شوروی جت‌های مسافربری خود را به آسمان فرستادند، ایالات‌متحده هم برای عقب نماندن از رقبا دست بکار شد و در دسامبر سال ۱۹۵۷ بوئینگ اولین جت مسافربری تولیدی خود بنام ۷۰۷ را به پرواز درآورد. البته پروژهٔ توسعهٔ جت مسافربری توسط بوئینگ از سال ۱۹۵۰ آغاز شده بود اما آماده شدن نسخهٔ نهایی این هواپیما تا سال ۱۹۵۷ طول کشید و به همین دلیل ۷۰۷ سومین جت مسافربری دنیا لقب گرفت. بااین‌حال هرچند ۷۰۷ اولین جت مسافربری دنیا نبود اما اولین جت مسافربری واقعاً موفق دنیا محسوب می‌شود. همچنین ۷۰۷ اولین جت مسافربری دنیا بود که از موتورهای توربوفن استفاده می‌کرد درحالی‌که موتورهای جت‌های مسافربری قبلی از نوع توربوجت بود. موتورهای ۷۰۷ توسط شرکت پرت‌ اند ویتنی ساخته شده بودند. بوئینگ ۷۰۷ بشدت از سوی شرکت‌های هواپیمایی سراسر دنیا مورد استقبال قرار گرفت و به همین دلیل تحولی در صنعت حمل‌ونقل هوایی ایجاد کرد. ظرفیت حمل مسافر این هواپیما در نسخه‌های مختلف به ۱۷۴ تا ۱۹۴ نفر می‌رسد و می‌توانست با یک‌بار سوخت‌گیری بین ۶۷۰۰ تا ۹۳۰۰ کیلومتر را طی کند. با ورود بوئینگ ۷۰۷ به عرصهٔ هوانوردی، دوران در نوبت پرواز ماندن مسافران به پایان رسید و هواپیماهای مسافربری کوچک کم‌کم کنار رفتند زیرا ۷۰۷ می‌توانست صدها مسافر را جابجا کند و عرض اقیانوس‌ها را با یک‌بار سوخت‌گیری طی کند؛ بنابراین رفته‌رفته اکثر خطوط هوایی جهان به ۷۰۷ مجهز شدند و سفر با این هواپیما به شیوه‌ای معمول تبدیل شد. علاوه بر این، ساخت ۷۰۷ بوئینگ را به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان هواپیماهای مسافربری تبدیل کرد. موفقیت فوق‌العادهٔ ۷۰۷ موجب ساخت نسخه‌ای کوتاه‌تر و با بُرد کمتر از آن با نام ۷۲۰ شد که اولین پرواز خود را در نوامبر سال ۱۹۵۹ انجام داد. از ۷۰۷ و ۷۲۰ روی‌هم مجموعاً تعداد ۱۰۱۹ فروند ساخته شد (از ۷۰۷ تعداد ۸۶۵ فروند و از ۷۲۰ تعداد ۱۵۴ فروند). سرانجام تولید ۷۰۷ نیز در سال ۱۹۷۹ خاتمه یافت اما از این هواپیما حتی هنوز هم به‌صورت محدود برای حمل‌ونقل بار استفاده می‌شود. راه ۷۰۷ نیز طی سال‌های بعد توسط مدل‌های ۷۲۷، ۷۳۷ و ۷۴۷ ادامه پیدا کرد.