نگاهی به انحصار در بازار خودروی ایران و جهان

بازار خودروی ایران با تنوع محدود مدلها و سایه سنگین خودروهای ساخته شده توسط دو شرکت بزرگ و با وجود حمایتهای آشکار و نهان سالیان دراز، جلوه ای انحصاری و گاهی مافیایی دارد. با این حال در برابر این اتهام، خودروسازان خود را بری می دانند. مخصوصا اکنون که انحصار در خودرو باعث ورود شورای رقابت به جریان قیمت گذاری خودرو نیز شده است.
بنابراین شرکتهای خودروسازی گزارشی دو بخشی تهیه و تدوین کرده اند که ادعا می کند انحصار خاصی در بازار خودرو ایران وجود ندارد و اینکه منتقدان، بازار را انحصاری می‌دانند، بیشتر به هیاهوی تبلیغاتی می‌ماند تا واقعیت!

در بخش اول این گزارش، خودروسازان دست به دامان تعاریف علم اقتصاد و همچنین قوانین موجود در کشور شده و با استناد به آن‌ها وجود انحصار در بازار خودرو را بی‌پایه و اساس دانسته‌اند. در بخش دوم گزارش نیز به بررسی وجود انحصار در بازار سایر کشورها پرداخته اند.
خودروسازان با آمار و ارقام نشان داده‌اند در بازار خودروی کشورهای صاحب نام در عرصه خودروسازی مانند ایالات‌متحده آمریکا، آلمان، ژاپن و کره جنوبی نیز انحصار به چشم می‌آید. در این گزارش، نشان داده شده که در کشورهای صاحب صنعت خودرو نیز این خودروسازان داخلی هستند که فرمانروایی می‌کنند و بیشترین سهم فروش را در اختیار دارند. اتفاقاً اتهام اصلی خودروسازان ایرانی نیز همین است که عنوان می‌شود ایران خودرو، سایپا و زیر مجموعه آن یعنی پارس خودرو به عنوان سه غول نیمه دولتی، بالای ۹۰ درصد سهم بازار خودرو کشور را در اختیار دارند و چندان جایی برای نفس کشیدن دیگران نیست. حالا خودروسازان در پاسخ به این اتهام عنوان می‌کنند که در سایر کشورهای صاحب صنعت خودرو نیز اوضاع به همین منوال است و آنجا هم شرکت‌های داخلی در بازار خود حکمرانی می کنند.
از نظر خودروسازان، وقتی در ژاپن، تویوتا و نیسان و هوندا می تازند و سهم بزرگی از بازار آمریکا در دست جنرال موتورز و فورد و کرایسلر است و کیا و هیوندایی دو قدرت اصلی بازار کره به حساب می‌آیند، پس نباید از سهم بالای ایران خودرو و سایپا و پارس خودرو در بازار ایران متعجب بود و انتقاد کرد. بر این اساس تفاوت چندانی میان بازار خودرو ایران و بازارهایی مانند ژاپن و آمریکا و کره و… از باب انحصار خودروسازان داخلی، به چشم نمی‌آید!

انحصار در آسیا
طبق گزارش مبسوط خودروسازان، بازار کشورهای صاحب نام در صنعت خودرو هم سهمی عمده را به خودروهای ساخت داخل اختصاص می دهند.مثلا در ژاپن که کشوری پرآوازه در خودروسازی است، و تنها نام شرکت تویوتای آن برای نشان دادن قدرتش در صنعت خودرو، کافی به نظر می‌رسد، شرکت‌های داخلی سهمی بیش از ۹۴ درصد را در اختیار دارند و سهم خودروسازان خارجی کمتر از ۶ درصد است. سه شرکت تویوتا، هوندا و نیسان نیز به تنهایی بیش از ۷۱ درصد بازار خودرو ژاپن را به خود اختصاص داده‌اند و سایر شرکت‌ها مانند مزدا، سوزوکی، میتسوبیشی سهمی کمتر از ۲۳ درصد دارند. با این شرایط، خودروسازان خارجی عملاً فرصتی برای عرض اندام در ژاپن ندارند، چون در این بازار، غول‌های داخلی خودروسازی به اندازه کافی به چشم می‌آیند و ژاپنی‌ها عملاً نیازی به محصولات آلمانی و آمریکایی و فرانسوی ندارند. در واقع نیاز بازار خودرو ژاپن به واردات، بسیار ناچیز و شاید در حد صفر است.

در بازار کره جنوبی نیز اوضاع تقریباً به همین شکل است، به نحوی که ۹۱ درصد سهم بازار را خودروسازان داخلی در اختیار گرفته‌اند. هیوندایی و کیا به تنهایی بیش از ۷۲ درصد بازار خودرو کره را پوشش می‌دهند و امثال جی‌ام و سانگ یانگ و رنو-سامسونگ سهمی بسیار اندک را دارا هستند. همچنین خودروهای وارداتی فقط و فقط ۸ درصد از بازار خودرو کره را پوشش می‌دهند یعنی در مقابل خودروسازان داخلی، فرصتی برای خودنمایی ندارند.
در مالزی هم ۸۰ درصد سهم بازار خودرو را شرکت‌های داخلی به خود اختصاص داده‌اند. پرودوا و پروتون دو خودروساز داخلی مالزی به شمار می‌روند که صاحب بیش از نصف بازار این کشور هستند. در بین خودروسازان خارجی حاضر در مالزی، تویوتا سهمی ۱۳ درصدی دارد و هوندا نیز هشت درصد بازار را در اختیار دارد. در واقع بازار خودرو مالزی بیش از کره جنوبی نیازمند واردات است، هرچند نقش اصلی در این بازار را نیز داخلی‌ها ایفا می‌کنند.
اما در ایران هم به عنوان یک کشور آسیایی، ایران خودرو، سایپا و پارس خودرو به عنوان سه خودروساز اصلی ایران، بیش از ۸۶ درصد سهم بازار را در اختیار گرفته‌اند که در این بین، ایران خودرو اول است و سایپا و پارس خودرو نیز به ترتیب دوم و سوم هستند (البته کنسرسیوم سایپا و پارس خودرو با ۵۲ درصد بالاتر از ایران خودرو قرار می گیرد. خودروهای وارداتی در بازار ایران، تنها ۶ درصد سهم دارند و سایر شرکتهای مونتاژ داخلی نیز ۸ درصد بازار را در اختیار دارند.

انحصار در کشورهای اروپایی
اما در اروپا و در بازار فرانسه، خودروسازان بسیاری از جمله تویوتا، نیسان، فیات، ب ام‌ و، داچیا و فورد روزگار می‌گذرانند، با این حال، ۵۲ درصد از سهم بازار به داخلی‌ها اختصاص یافته است. رنو، پژو و سیتروئن به عنوان سه خودروساز بزرگ فرانسه، بیشترین سهم بازار این کشور را در اختیار دارند و ۴۸ درصد باقیمانده بین خارجی‌ها تقسیم شده است. در بین خارجی‌ها یعنی فولکس واگن و زیرمجموعه مشهورش یعنی آئودی، ۱۸ درصد بازار را به اشغال خود درآورده‌اند که بیشترین سهم به حساب می‌آید. در مجموع فرانسوی‌ها ۴۸ درصد نیاز بازار خودرو خود را از راه واردات تأمین می‌کنند که نشان از فرصت مناسب خودروسازان خارجی برای حضور در این بازار است.

در آلمان خودروسازان خارجی ۳۸ درصد نیاز را تأمین می‌کنند، و ۶۲ درصد سهم بازار خودرو نیز در دست آلمانی‌ها است که نصف این رقم را فولکس واگن و بنز به تنهایی در اختیار دارند. در واقع ۳۱ درصد سهم بازار خودرو آلمان در اختیار دو شرکت بوده و ۳۱ درصد دیگر نیز بین امثال اوپل و BMW و آئودی تقسیم شده است.

انحصار خودروی آمریکا
اما در ایالات متحده، کشوری که ۹۰ درصد بازار خودرو آن را شرکت‌های داخلی در اختیار دارند. در ایالات‌متحده آمریکا، برندهای معتبری مانند تویوتا و نیسان و فولکس واگن نیز حضور دارند، منتها عملاً شرکت‌هایی آمریکایی به حساب می‌آیند چون در خاک این کشور به تولید مشغولند.
در واقع در کنار نام برندهایی مانند هیوندایی و ب ام‌ و و نیسان و سوبارو، کلمه «آمریکن» نیز به چشم می‌آید که نشان می‌دهد این شرکت‌ها در خاک آمریکا و احتمالاً با قطعات ساخته شده در این کشور، خودرو تولید می‌کنند. با این حساب اگر این‌ها را نیز جزو خودروسازان آمریکایی به حساب بیاوریم، بازار ایالات‌متحده عملا از واردات خودرو بی‌نیاز است. در بین برندهای خارجی حاضر در بازار آمریکا، بیشترین سهم را هوندا موتورز ژاپن به خود اختصاص داده و پس از آن باید از نیسان موتورز ژاپن یاد کرد.

اما اگرچه با توجه به گزارشی که خودروسازان تهیه کرده‌اند باید پذیرفت که بزرگ‌ترین بازارهای دنیا نیز در اختیار خودروسازان داخلی قرار دارند؛ اما این موضوع قطعاً نمی‌تواند ملاک درستی برای قضاوت در مورد بازار خودرو ایران باشد. درست است که در آمریکا و ژاپن و کره نیز خودروسازان داخلی فرمانروایی می‌کنند؛ اما نباید بازار خودرو ایران را نیز با این متر و معیار مقایسه کنیم. مشکل اصلی مشتریان ایرانی نه انحصار که کیفیت و قیمت بالای خودروهای داخلی است و آن‌ها اگر اعتراضی به انحصار دارند، به دلیل تأثیر مستقیم آن بر کیفیت و قیمت است. در واقع چون خودروسازان داخلی نتوانسته‌اند فضایی رقابتی را در کیفیت و قیمت خودروها به وجود بیاورند، مردم و کارشناسان انحصار آن‌ها را به چالش می‌کشند و این وضع با بازارهایی مانند آمریکا و کره و ژاپن قابل مقایسه نیست. در کشوری مثل ژاپن، درست است که بازار روی تولیدات تویوتا و نیسان و هوندا می‌چرخد؛ اما این سه شرکت آنقدر معتبرند که در همان بازار ژاپن نیز بر سر کیفیت و قیمت با یکدیگر رقابتی تنگاتنگ دارند. از طرفی، سطح کیفی و قیمت خودروهای داخلی در کشوری مثل ژاپن به حدی مناسب و به صرفه است که مشتریان نیازی به خودروهای خارجی احساس نمی‌کنند و هیچ وقت هم از انحصار تویوتا و هوندا و نیسان گله‌مند نیستند.

یا مثلاً در بازار کره، هیوندایی و کیا دو قدرت خودروساز جهانی به حساب می‌آیند و کره‌ای‌ها را آنقدر از نظر کیفیت و قیمت راضی نگه داشته‌اند که نیاز چندانی به واردات نباشد. در آمریکا و آلمان و فرانسه نیز اوضاع کم و بیش به همین منوال است و برندهای داخلی تا حد زیادی مشتریان خود را راضی نگه داشته‌اند. در واقع اگر در بازار کشورهای صاحب صنعت خودرو، انحصاری هم وجود دارد، ناشی از قدرت کیفی و دست بالای خودروسازان داخلی در مقابل برندهای خارجی است، چه آنکه کیفیت مناسب و قیمت به صرفه را باید رمز پیروزی آن‌ها در بازار داخلیشان دانست. این در حالی است که بازار ایران و خودروسازانش نتوانسته‌اند در کیفیت و قیمت، با یکدیگر رقابت کنند و مردم دقیقاً از همین موضوع ناراضی‌اند. آن‌ها می‌گویند، باید خودروهای خارجی بخش بزرگی از بازار ایران را در دست بگیرند، تا در پی آن، خودروسازان داخلی نیز خود را تکان داده و پا به پای خارجی‌ها در کیفیت و قیمت رشد کنند. بدون تردید اگر خودروسازان ایرانی نیز می‌توانستند محصولاتی با کیفیت و قیمت مناسب روانه بازار کنند، مردم آرزوی صفر شدن تعرفه و پر شدن بازار از خودروهای خارجی را نداشتند و این قدر نسبت به انحصار بازار گله مند نبودند.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد